یادواره صدمین سالگرد زایش رفیق محمود اعتماد زاده ( به آذین)

بخش دوم

 

رفیق اعتمادزاده در واپسین دفاع خود به دادستان دادگاه گفت:
”سانسور و ممیزی قبل از انتشار کتاب- چنان‎که با بی‎پروایی، معمول این روزگار است- با اصل بیستم متمم قانون اساسی مخالفت دارد. اما کار تخطی از این‎هم فراتر رفته است. بازداشت دوست نویسنده‎مان فریدون تنکابنی نشان می‎دهد که دستگاه امنیتی موجود، حتا به ملاک‎ها و ضوابطی که معین شده است اعتنا ندارد. و این خطری است که همهٴ اهل قلم را تهدید می‎کند... این‎گونه بی‎پروایی در شکستن قلم و سرکوب اندیشه، جز رمیدگی و نومیدی اذهان و تبدیل پاره‎ای فاصله‎ها به دره‎های عبور نکردنی، نتیجه‎ای ندارد.“۱۷
به‎آذین که بر سر نگارش اعلامیه نویسندگان ایران (خرداد ۱۳۴۹) و گردآوری توماری از امضاها برای آزادی فریدون تنکابنی، به زندان افتاده بود، در نامهٴ سرگشاده خود از جمله نوشته بود:
”این بازداشت ناروا، مایهٴ سرافکندگی ملتی است که همیشه شاعران و نویسندگان خود را در سایه حمایت و حرمت و قدردانی و تفاهم خویش گرفته“ است.۱۸
و نمونهٴ این ”حمایت و حرمت و قدردانی“، برخورد گروه‎هایی از زندانیان سیاسی زندان قصر با خود اوست:
”یکباره گویی انفجاری در می‎گیرد. چهل- پنجاه جوان زندانی با کف زدن و هلهله و فریاد زنده باد[به‎آذین] ما را پذیرا می‎شوند. به‎هم فشار می‎آورند تا دست بدهند و روبوسی کنند. نمی‎دانم چه بگویم. سخت منقلبم: دوستانم! فرزندانم!... جمع، هرچه فزون‎تر می‎شود، هلهله و فریاد بیشتر...“۱۹
رفیق به‎آذین همچنین در یادداشت‎های زندان خود، بی‎پروای لو رفتن‎شان نوشت:
”بهانه‎جویی احمقانه برای شکستن حتا همین قلم‎های ترس‎خوردهٴ الکن... با کشتن و زدن و بستن. آقایان قلم را تنها در حد تأیید ”فرمایشات“ آزاد می‎خواهند. پول و شهرت و کام و مقام، همه به این شرط: اخته‎باش و در دهلیز حرمسرای ما باش... ایران امروز را در زندان باید شناخت.“۲۰
رفیق به‎آذین یک‎ بار در پاسخ به بازجوی زندان قصر که پرسیده بود چرا از فریدون تنکابنی پشتیبانی کرده به او گفت: ”بازداشت یک نویسنده به دنبال انتشار اثری از او امری است که به همهٴ نویسندگان مربوط می‎شود. همه آن را تهدیدی به آزادی و حقوق شناخته شدهٴ خود شمرده‎اند... اما دستگیری من و دوستانم به بهانهٴ چنین اعتراضی، خود تجاوزی دیگر به حقوق اهل قلم است...“۲۱
مهندس اعتمادزاده پیش از آن نیز در سخنرانی کانون نویسندگان ایران (۱۳۴۷) سخنانی به زبان آورده بود که حتا شنوندگان خود را نیز به هراس انداخته بود تا چه رسد به دولتمردان امنیتی که واگویه‎هایی از این‎گونه را بر نمی‎تافتند:
”منی که به سانسور اندیشه و گفتار خود تن می‎دهم، منی که به بهانهٴ ترس... در امور شهر و کشور خود دخالت نمی‎کنم، منی که باید بروم و در برابر میزی بنشینم و حساب عقیدهٴ خود را و ایمان خود را، حساب دوستی‎ها و دشمنی‎های خود را، حساب دیروز و امروز و فردای خود را به بیگانهٴ سمجی که نمایندهٴ قدرت قاهر روز است پس بدهم، اهانت ببینم و زیر ورقهٴ اهانت را به‎دست خود امضا بکنم، من شاید آزادی را بفهمم، ولی جرأت آزادی ندارم. علتی در شخصیت انسانی من است که اگر بر آن آگاهم هرچه زودتر باید به جبران آن برخیزم وگرنه شایستهٴ نام انسان نیستم.“۲۲
رفیق به‎آذین با آنکه می‎دانست همواره سخن‎چینانی چند در میان زندانیان سیاسی هستند، اما هرگز سر فروخوردن سخنان آتشین‎فام خود را نداشت:
”راه، دو بیش نیست: یا مزدور و ریزه‎خوار قدرت بودن... یا در کنار مردم بودن. امید را در ایشان زنده نگه‎داشتن، دیدگان‎شان را به زیبایی و حق گشودن. زیرا که زیبایی نیرو است و حق نیرو است. خاصه در زمینهٴ گستردهٴ زشتی و بیدادی که بر مردم می‎رود...“۲۳
بعدها در بیدادگاه‎های جمهوری اسلامی اما کار به‎جایی رسید که روزی سه بار این پیرمرد ۷۰ ساله را به زیر هشت می‎بردند و چندان درهمش می‎کوبیدند که به‎گفتهٴ خودش کف هر دو پای او- چاک‎چاک- شکاف برداشته و پیوسته باندپیچی بود. چرا که او از زمرهٴ استوره‎هایی بود که به‎گفتهٴ برتولت برشت، به شکنجه‎گرانش نه می‎گفت.

به‎آذین و کانون نویسندگان ایران
چو پرده‎دار به شمشیر می‎زند همه را
کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند
حافظ
واکنش روشن‎فکران دگراندیش ما و در فراپیش‎شان رفیق محمود اعتمادزاده به فشارهای تنگ‎نگرانهٴ دستگاه تودرتوی سانسور اما فرجامی امیدوارانه و دلگرم کننده داشت: پی‎ریزی کانون نویسندگان ایران. این درست که استاد به‎آذین تنها یکی از پایه‎گذاران کانون بود اما راست این است که بی‎هوشمندی و دلیری وی شاید هرگز چنین سازه‎ای به سقف نمی‎رسید و چراغش روشن نمی‎شد. چندان‎که وی بر سر گشایش کانون، پیش از درافتادن با دستگاه بوروکراتیک شاهنشاهی با چپ‎ستیزانی از زمرهٴ جلال آل‎احمد و حلقهٴ وی درگیر بود:
”روشن‎فکرانی که دور جلال آل‎احمد حلقه زده بودند از گنجانیدن واژهٴ آزادی در متن نهایی بیان‎نامه[کانون] روی‎گردان بودند... به‎آذین و همراهان، خلاف آن می‎اندیشیدند.“۲۴
سرانجام اما این به‎آذین و یاران رزم‎پوی او بودند که از کارزار شمشیر و اندیشه سربلند برآمدند و کانون نویسندگان ایران را با شعار ”آزادی گفتار و قلم و با امضای نزدیک به ۶۰ نویسنده و شاعر و مترجم“ در سال ۱۳۴۷ پی‎ریختند.۲۵
و دریغا که در کمتر از دو سال پس از آن هنگامی که کانون از هم فروپاشید، دیگر اما این نهاد صنفی تا هفت سال پس از آن سر بلند نکرد. بااین‎همه در همین دو سالی که چراغ کانون روشن بود، تیغ سانسور و ممیزی کتاب هرچه کندتر شد و به‎آذین توانست برای بسیاری از کتاب‎های چاپ‎ناپذیر آن روزها پروانه انتشار دست‎وپا کند.
واپسین نشست همگانی کانون نویسندگان ایران در سال ۱۳۴۹ برگزار شد. در این نشست اما اسلام کاظمیه سرپرست موقت جلسه که گویی شمشیرخودرا از رو بسته بود در گرماگرم بحث و گفتگو، تنفس اعلام کرد و به همراه دیگر دوستان خود ساختمان کانون را ترک گفت: ”این شگرد، ضربه‎ای کاری برای ازهم پاشیدن کانون به نفع رژیم بود.“۲۶ حق با مولوی است که می‎گفت:
ز آب خرد، ماهی خرد خیزد
هفت سالی گذشت و در همهٴ این سال‎ها رنج‎ها و رزم‎های رفیق به‎آذین برای بازسازی کانون فروریختهٴ نویسندگان ایران به جایی نرسید که نرسید. در اردیبهشت ۱۳۵۶ اما هنگام که خیزش‎های مردمی برای برآمدن خود در جست‎وجویی بستری کارایند بود، اسلام کاظمیه و حلقهٴ او اندکی کوتاه آمدند تا این نهاد صنفی پا بگیرد و آنگاه بتوانند آن را به تخته پرش جاه‎طلبی‎های خود بدل کنند.۲۷ این بار نیز رفیق به‎آذین که خود ارگانیزاتور و سازمانگری چیره دست بود متن ”موضع کانون نویسندگان ایران“ را نوشت و به هیئت موقت دبیران که خود نیز یکی از آن‎ها بود سپرد. در این مرامنامه اما کانون نویسندگان ایران، نهادی شناخته شده بود برکنار از هر حزب و گروه سیاسی که اما می‎تواند با هر حزب و سازمانی که ”هواخواه آزادی‎های اجتماعی و سیاسی“ باشد و ”در راه استقرار دموکراسی در ایران مبارزه کند، در پی تفاهم و جلب پشتیبانی متقابل برآید.“ (از متن مرامنامه کانون نویسندگان ایران). بدین‎گونه، رفیق اعتمادزاده توانست پرچم کانون را برای بار دیگر به اهتزاز در آورد و راه را بر گروه‎بندی‎ها و فراکسیون‎بازی‎های این و آن ببندد. وی در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۵۷ با بیشترین رای‎ها به عضویت هیئت دبیران کانون در آمد و توانست نقش کلیدی خود را در سازماندهی و راهبری این نهاد فرهنگی- اجتماعی به گردن گیرد.
 ۱۸ ماه پس از آن، با این که به‎آذین در مرامنامهٴ کانون، بر ناوابستگی این تشکل صنفی انگشت نهاده بود، او چهار تن دیگر از فرهیختگان کشور به درخواست وتصویب هیئت دبیران کانون (باقر پرهام، احمد شاملو، محسن یلفانی، غلام‎حسین ساعدی و اسماعیل خویی) از این نهاد فرهنگی کنار گذاشته شدند. ۲۸
بدین‎گونه به‎آذین، سیاوش کسرایی، هوشنگ ابتهاج، فریدون تنکابنی و محمدتقی برومند (ب. کیوان) از کانونی که خود آن را پی‎ریخته بودند اخراج شدند تا پس‎لرزه‎های این رویداد ناگوار، گریبان همهٴ توده‎ای‎های کانون را نیز بگیرد و ده‎ها تن از بهترین فرهیختگان کشور از نهاد فرهنگی خود بیرون گذاشته شوند یا خود آن را ترک گویند. دیری اما نپایید که رفیق به‎آذین به یاری شماری از بهترین نویسندگان و شاعران فرهیختهٴ کشور، شورای نویسندگان و هنرمندان ایران را پایه‎ریزی کرد.۲۹
شب‎های شعر گوته
شکن شکن، بشکن پنجره‎ها را
نصرت رحمانی

از تلاش‎های انقلابی رفیق به‎آذین در مهر ماه ۱۳۵۶ یکی هم سازمان‎دهی و برگزاری شب‎های شعر گوته بود که او خود در آن توفانی برانگیخت که مپرس:
”راه نویسنده و شاعر به‎سوی خلق، هنوز با سختی‎ها و خار و خس‎ها و فرهنگ‎ها بسته است... بند و زنجیری که ما را و شما را دور از هم... میخ‎کوب می‎خواست همچنان بر دست و پای ماست... سال‎ها ترس و خاموشی و ادبار، سال‎ها جدایی و بدگمانی و نابردباری...؛ راهزنان در کمین‎اند... یگانه وظیفهٴ امروز ما این است که آزاد باشیم و آزاد شویم و یکدیگر را آزاد کنیم. اما فراموش نشود[که] آزادی و مسئولیت باهم است...؛ سلام بر دوستان! درود بر دور و نزدیک و بندی و آزادتان.“۳۰
و به‎راستی که سخنانی از این‎گونه آتش‎برانگیز و توفانی، دل شیر می‎خواست و سری نترس. و این به‎آذین بود که در کوتاههٴ دبیری‎اش در کانون نویسندگان ایران، شب‎های تاریخی شعر گوته ۳۱ را سازمان‎دهی کرد و آن را برای ده شب آزگار به پهنهٴ پرخاش‎های شاعران و نویسندگان و اندیشمندان دلیر و فرهیختهٴ آن روز کشور در آورد. و هنوز دو ماهی از این شب‎های تاریخی برنگذشته بود که او و پسرش کاوه اعتمادزاده در سوم آذر ۱۳۵۶ هزینهٴ آن را در زندان پرداختند ۳۲.رفیق به‎آذین که نویسندهٴ بیانیه پایانی شب‎های شعر گوته بود، در پایان این ده شب، دیبا (متن) بیانیه را برای هزاران شرکت‎کننده خواند و شوری برانگیخت که مپرس:۳۳
”دوستان! جوانان! [در این] ده شب، به‎صورت جمعیتی که غالبا سر به ده هزار و بیشتر می‎زد آمدید و این‎جا، روی چمن و خاک نمناک، روی آجر و سمنت لبهٴ حوض، نشسته و ایستاده، در هوای خنک پائیز و گاه ساعت‎ها زیر باران تند صبر کردید و گوش به گویندگان دادید. چه شنیدید؟ آزادی، آزادی و آزادی.۳۴
شب‎های شعر گوته نه‎ تنها بزرگترین رخداد تاریخ هنر و فرهنگ ایران که بسترساز انقلاب بهمن ۵۷ نیز بود. چندان‎که می‎شود گفت: انقلاب غارت‎شدهٴ ایران، با شب‎های شعر گوته آغاز شد.
سدمین (صدمین) سالگشت به‎آذین
سه شنبه،۲۳ دی ۱۳۹۳: در اینجا و آنجا، نشست‎های بزرگداشت سدمین سالروز رفیق به‎آذین برگزار می‎شود. از میان این بزرگداشت‎ها، یکی هم شبِ به‎آذین ماهنامه بخارا بود که در آن شماری از شخصیت‎های فرهنگی کشور، سخن گفتند. نخستین سخنران این نشست- علی دهباشی، مدیر بخارا- ترجمه‎های به‎آذین را در فرارویاندن تراز ”ادبی در زبان فارسی“ دارای ”نقشی انکارناپذیر“ دانست و گفت که به‎ویژه در پهنهٴ ”ادبیات داستانی ایران، ترجمه‎های او در این زمینه، الهام‎بخش سه نسل از نویسندگان ما بوده است.“
سخنران بعدی شب به‎آذین توران میرهادی خاطر نشان ساخت که اعتمادزاده به وی آموخت به‎جای هرگونه رقابت، حس همکاری را در مدرسه‎ها رواگ (رواج) دهد و او در کودکستان و مدرسهٴ فرهاد که خود پی‎ریخته بود این پیشنهاد به‎آذین را کاربردی کرد و بدین‎گونه دانش‎آموزان وی همیاری و همگامی را جایگزین رقابت کردند و بعدها در هر جای جهان ”هم که بودند، این آموزه را از یاد نبردند.“ همچنین محمود دولت آبادی با ”آرمان‎خواه خواندن به‎آذین“ گفت که او زبان نوشته‎هایش را مدیون اعتمادزاده می‎داند.
چهارمین سخنران شب به‎آذین محمد روشن بود که در واگویه فرازهایی از شخصیت وی گفت:
”مهندس محمود اعتمادزاده انسانی والا و آزاده بود. کم سخن و فروتن، شرمگین و متین و آهسته و شکیبا بود. اما با این همه در زندگانی، نشانی از استواری و صلابت داشت. اهل تسامح بود اما مسامحه‎کار نبود. مداراگر بود اما سازشکار نبود. پیدا بود که باورهای اندیشگی او ریشه در اعتقاداتی بنیادین دارد...“ راه او ”راه پاکان و نیکان، درست‎اندیشان و راست‎کرداران بود... به باورهای خود اعتقاد راسخ داشت و سرپیچی از آن باورها را ناستوده می‎داشت. از هرگونه انحراف به‎شدت می‎پرهیزید... به راستی زبان فارسی را می‎شناخت و بدان ارج فراوان می‎نهاد. در گزینش واژگان... سخت گزیده‎جوی و گزیده‎گوی بود.“
آنگاه پوری سلطانی، همسر رفیق شهید مرتضا کیوان در یک پیام ویدیویی با اشاره به آشنایی ۶۰ ساله‎اش با استاد به‎آذین یاد آورشد که اعتمادزاده به او آموخت به‎جای خواندن شعر نیما، به نقد و بررسی آن بپردازد واو چنین کرد و در نشستی آن را خواند که همه و از جمله به‎آذین برایش دست زدند: واکنش ”به‎آذین برایم فراموش نشدنی بود.“
سپس شمس لنگرودی از نخستین دیدارش با به‎آذین سخن گفت و رشتهٴ گفتار را به مهدی غبرایی سپرد. غبرایی با اشاره به حرفهٴ مترجمی‎اش، به چهارگانهٴ ”جان شیفته“ و ”ژان کریستف“ (رومن رولان) و ”دن آرام“ و ”زمین نوآباد“ (م. شولوخف)، گردیدهٴ به‎آذین گریز زد و گفت: ”نثری که به‎آذین برگزید، نثر معیار و بی‎ممیز است.“
کامران پورصفر هشتمین سخنران این نشست نیز به رمان ناتمام خاندان امین‎زادگان به‎آذین اشاره کرد و گفت که این رمان ”روایتی از چگونگی انکشاف اجتماعی جامعهٴ ایران در هیئت یک خانوادهٴ تجارت‎پیشهٴ سنتی ایران است که به آهستگی رو به‎سوی تغییراتی جدید دارد.“ وی در پایان افزود: ”بزرگ‎ترین آثار به‎آذین ترجمه‎های اوست.“
نهمین سخنران شب به‎آذین، خسرو باقری نیز گفتار خود را از نامه‎های اعتمادزاده به پسرش زرتشت۳۵ و سپس به شخصیت وی گره زد و گفت:
”مردم ایران و فرهیختگان جهان، به‎آذین را به عنوان متفکری سرشناس، مترجمی نامدار، نویسنده‎ای توانا، روزنامه‎نگاری برجسته، از بنیادگذاران کانون نویسندگان ایران و شورای نویسندگان و هنرمندان ایران و فعال اجتماعی می‎شناسند. اما او درعین‎حال، همسر و پدر سه دختر و دو پسر هم بود.“
در پایان این نشست، کاوه اعتمادزاده فرزند به‎آذین از جمله گفت که پدرش ”نویسنده، مترجم، هنرمند و مرد مطبوعات، مرد سیاست، اندیشمند و مصلح اجتماعی است. او به همهٴ مردم ایران تعلق دارد. به‎آذین را نمی‎توان ندید. به‎آذین مردی چند بعدی بود و در آثار... او محورهایی متعدد وجود دارد که هریک به‎نوبهٴ خود قابل بررسی و دقت است. جا دارد محققان و نقدنویسان، روزی، هریک از این محورها را بررسی کنند.“

به‎آذین از نگاه سایه
سایه و به‎آذین از سال‎های بسیار دور- از ۱۳۲۵ به این‎سو- آشنایی و دوستی تنگاتنگ داشتند. به عبارتی، به‎آذین با خالهٴ سایه- مادر گلچین گیلانی-، و همسر او با دختر خالهٴ سایه رفت و آمد خانوادگی داشتند و این، راه را بر آشنایی این هر دو هموار کرده بود. آنها همچنین سالها در کوچهٴ زارع‎نژاد خیابان عین‎الدوله همسایه هم بودند. سایه به پاس همین دوستیِ به گفتهٴ خود ”بسیار صمیمانه‎اش“ با به‎آذین، در کتاب ”پیر پرنیان‎اندیش“، گوشه‎هایی از زندگی و شخصیت استاد به‎آذین را واگویه کرده است که فشرده‎ای از این‎همه در پی می‎آید:
به‎آذین بسیار خوش‎دل و صادق و خوددار بود. از درون، غمی سنگین داشت و از بیرون، خشک می‎نمود. او غم خود را در زیر نقابی از خشکی و خشونت پنهان می‎کرد. اگر او را نمی‎شناختید گمان می‎کردید یک فرعون است. ولی چنین نبود. هرچند که گاه حتا شوخی‎هایش نیز خشن می‎نمودند. اگر سر سخن گفتن نداشت هیچ نمی‎گفت اما آنجا که باید چیزی می‎گفت حرف خود را می‎زد. بسیار خجالتی بود. استبداد رای نداشت ولی در باورهای خود بسیار راسخ بود و با برهانی محکم از آنها دفاع می‎کرد. بسیار متین و سنگین و با سواد بود. همه به او ارج می‎نهادند؛ حتا مخالفانش. بسیار مردم‎دوست و ثابت‎قدم و استوار بود و همتی والا داشت. از تهی‎دستی و دشواری‎های زندگی‎اش هرگز نمی‎نالید. او در این ویژگی‎ها به‎راستی نمونه‎وار بود. با آنکه بارها به زندان افتاده و با او بدرفتاری شده بود اما هیچ‎گاه از آن شکوه‎ای نداشت. سال‎ها سال وقتی باهم به دریا می‎رفتیم، لخت نمی‎شد تا دست کنده شده و پوست ورچروکیده‎اش دیده نشود. یک روز در خانهٴ ما می‎خواست با همان یک‎دست خود پرتقال پوست بکند؛ سیاوش کسرایی خواست کمکش کند که او با خشونت گفت: ”نه آقا!“ و یک‎دستی با چه دشواری‎‎ای پرتقالش را پوست کند. [*] 
 به موسیقی خوب- چه ایرانی و چه فرنگی- بسیار علاقه داشت. وصیت کرده بود در مسجد و خانقاه برایش مراسمی گرفته نشود و اگر دوستان و خویشانش خواستند یادی از او کنند، گردهم آیند و به موسیقی گوش فرادهند. در همهٴ عمرش به سختی در یک خانهٴ رهنی زندگی کرد. شفیعی کدکنی او را ”مرد بزرگ، بزرگوار و عظیم‎الشان“ می‎نامید. زمانی که در خیابان عین‎الدوله و در یک بالاخانه زندگی می‎کرد، ما می‎رفتیم به خانه‎اش و گاه تا یک و دو پس از نیمه شب می‎نشستیم و نمی‎دانستیم که زن و بچه‎اش منتظرند که ما برویم و آنها بیایند رخت خوابشان را پهن کنند و بخوابند:
”دود از سرم بلند شد وقتی این را فهمیدم.“
تهی‎دستی او را کمتر کسی تجربه کرد. او با باورهایش زیست. به‎آذین که با خانوادهٴ بزرگ مالک همسرش ارتباطی نداشت، یک روز که لنگِ نانِ شب‎شان بودند، اندیشیده بود که اگر او می‎خواهد این‎گونه زندگی کند زن و بچه‎اش چه گناهی کرده‎اند؟ و به خود گفته بود که اگر او نباشد آنها می‎توانند به خانوادهٴ خود بازگردند و از تهی‎دستی برهند. سپس تصمیم به خودکشی می‎گیرد. زن و بچه‎اش را به پارک می‎فرستد، وصیت خود را می‎نویسد و سفره‎ای می‎گسترد. در سفره لگنی می‎گذارد و می‎خواهد با تیغ، رگ خود را بزند که ناگهان زنگ در به صدا در می‎آید. وقتی سرانجام در را می‎گشاید می‎بیند آقای آل رسول از انتشارات نیل و با پیشنهاد ترجمهٴ رمان“ ژان کریستف“ آمده است. وی سپس پیش‎پرداختی به به‎آذین می‎دهد و می‎رود.
به‎آذین زبانی فاخر و آراسته و درخشان داشت. به گمانم ”جان‎شیفته“ بهترین ترجمهٴ او بود. احسان طبری می‎گفت اگر رومن رولان زنده بود از این ترجمه حظ می‎کرد. طبری که اصل این رمان را خوانده بود می‎گفت: ”کار به‎آذین ترجمه نیست، باز آفرینی است.“
ترجمهٴ او از ”اولن اشپیگلِ“ شارل دوکوستر نیز بسیار درخشان است. او بسیار پرکار بود. به‎آذین ویژگی‎های انسانی بسیار گران‎بها را داشت. او، پرچم حزب تودهٴ ایران بود.

مهمان این آقایان 
در خرداد ۱۳۴۹ وقتی فریدون تنکابنی را بر سر چاپ کتاب یادداشت‎های شهر شلوغ او به بند کشیده بودند، رساترین فریاد آزادی‎خواهانه در واکنش به این قانون‎شکنی آشکار، فریاد خشم‎آگین به‎آذین بود. وی این بار نیز در پرخاش به دستگاه امنیتی کشور، ”اعلامیه نویسندگان ایران“ را از دم قلم گذرانده بود که امضاهای ۵۳ شاعر و نویسنده در پای آن به چشم می‎نشست. اعلامیه‎ای که در آن سال‎ها دست‎به‎دست می‎گردید و برای نویسنده‎اش ارزش فزاینده می‎آفرید، اما چندان هم خوش‎شگون نبود: در ۲۱ تیر همان سال، به‎آذین را یکراست به زندان قزل قلعه (هتل ساقی معروف) بردند. از تلخ‎کامی‎های این اسارت چهارماهه یکی هم اینکه باید ماهی یک زندان عوض کند: قزل‎قلعه، کمیتهٴٴ مشترک و زندان قصر. 
به‎آذین با دقت و تیزبینی شگرف رئالیستی‎اش، رخدادهای این دوره از زندان خود را در کتاب میهمان این آقایان، همچون فیلمی مستند به نمایش گذاشته است:
”به اندیشه کشیده می‎شوم. به سرشت و سرنوشت انسان. چرا از هر درنده‎ای درنده‎تر است؟“
رفیق به‎آذین در زندان با واریته‎ای از زندانیان سیاسی با جهان‎بینی‎های گونه‎گون آشنا می‎شود. از یک مائویست سازمان ”انقلابی“ (حزب رنجبران واپسین)، تا یک دو روحانی از حزب ملل اسلامی و.... وی دربارهٴ جوان رنجبرانی می‎نویسد:
”به حزب تودهٴ ایران بیشتر می‎تازد تا به حکومت که سرنیزه را در میدان سیاست کرده است. و باز با شوروی بیشتر دشمنی می“ورزد تا با آمریکا که پنهان و آشکار، در چهار گوشهٴ جهان دستش تا آرنج به خون آلوده است. و این‎همه به نام مارکسیسم- لنینیسمی که نمی‎دانم چی است و از کجا آمده است. از چین؟ یا به احتمال بیشتر از خود آمریکا؟“۳۶
به‎آذین با آنکه خود می‏داند که ”بدگمانی، گیاه بومی زندان سیاسی است. و نمی‎خواهم مجال رشد به آن بدهم.“۳۷ اما ناگزیر است دوراندیش باشد و خویشتن‎دار: ”تو را فرستاده‎اند اینجا خودت را حزبی جا بزنی و ازم حرف بیرون بکشی؟“
زندان با همهٴ خاطرات و خطراتش اما برای رفیق به‎آذین بسترساز ژرفش دیدگاه‎های حزبی اوست. وی که پلمیست و اقناع‎گری است چیره‎دست و بلندپایه، یک بار وقتی یکی از جوانان چپ رو خیره در چشم‎هایش می‎نگرد و از لزوم ”پاک کردن عرصهٴ سیاست ایران از بقایای حزب تودهٴ ایران“ و سخن گفتن با توده‎ای‎ها ”به زبان گلوله“! سخن می‎گوید، او به آرامی پاسخ می‎دهد:
”حزب را... باید در وابستگی طبقاتی‎اش شناخت،[باید دید] مظهر کدام قدرت اجتماعی“ است یا می‎تواند باشد. از این دیدرس، دیگر حزب برای ما ” زاییدهٴ اراده یا هوس کسی نیست.یک سازمان ریشه‎دار اجتماعی است که موجودیتش را باید در واقعیت پیوندش با طبقه جست، نه بر حسب فراز و نشیب راهش یا شکست و پیروزی مبارزه. این چیزها فرعی است...“۳۸ 
و باز در پاسخ به یک جوان تندرو که که شکست حزب را در کودتای ۳۲ ”همه چیز بر باد ده“! خوانده بود، استدلال کرد:
”کدام همه چیز؟ آیا طبقه به باد رفته؟ واقعیت بهره‎کشی و ستم طبقاتی نابود شده؟... پس طبقه برجاست. حزب هم برجاست.“ و نمی‎تواند هم نباشد.۳۹
رفیق به‎آذین در سال ۱۳۲۳ به حزب تودهٴ ایران پیوست و از آن پس، هرگز پیوندهای سازمانی و ایدیولوژیکی خود را از حزب طبقهٴ کارگر ایران نگسست. وی در سال‎های دههٴ ۵۰ خورشیدی با رهبری حزب در لایپزیک در تماس بود و رهنمودهایی برای کار توده‎ای یا ژرفش نبردهای مردمی به حزب می‎داد که از رادیو پیک ایران پخش می‎شد. وی در پلنوم هفدهم حزب تودهٴ ایران، به عضویت افتخاری کمیتهٴ مرکزی درآمد و بعدها کاندیدای عضویت در هیات سیاسی حزب شد که این بار گزمه‎های جمهوری اسلامی به سراغش رفتند و او را برای هشت سال آزگار به زنجیر کشیدند.

میهمان این برادران!
گفت: آن یار کزو گشت سر دار بلند
”جرم“ش این بود که اسرار هویدا می‎کرد
حافظ

سرنوشت تلخوش اندیشه و قلم در ایران،- از مزدک بامدادان تا مرتضا کیوان و رحمان هاتفی و به‎آذین و دیگران- جز داغ و درفش و شکنجه و زندان و آوارگی نبوده و نیست. اگر پل والری می‎دانست که ”پاداش اندیشه“ در میهن ما جز این همه نبوده است شاید هرگز نمی‎گفت: ”برای هر اندیشه‎ای پاداشی است.“!
اما گناه به‎آذین از ویزور تنگ جمهوری اسلامی بسیار سنگین و برنتافتنی است:
نویسنده، متفکر و مصلح اجتماعی
عضو کمیتهٴ مرکزی حزب تودهٴ ایران
کاندیدای عضویت در هیات سیاسی حزب
دبیرکل اتحاد دموکراتیک مردم ایران
دبیر انجمن هواداران ایرانی صلح
عضو دو دورهٴ هیئت دبیران کانون نویسندگان ایران
دبیر شورای نویسندگان و هنرمندان ایران
سردبیر چندین رسانهٴ نوشتاری
زندانی سیاسی در رژیم شاهنشاهی
و... به این سیاهه می‎شود همچنان افزود.
تاریخ هفدهم بهمن ۱۳۶۱ را به خاطر بسپاریم: روز کودتای خونین جمهوری اسلامی علیه حزب تودهٴ ایران. روز بازداشت رفیق به‎آذین و فرزندش کاوه و انبوهی از هموندان کمیتهٴ مرکزی، کادرها و اعضای حزب طبقهٴ کارگر ایران. از این تاریخ تا هشت سال واپسین که پیکر پاره پاره و زخم خوردهٴ به‎آذین را به خانه‎اش بازپس می‎فرستند، بارها و بارها آرزوی مرگ در سر پیرمرد می‎گذرد. در سلول انفرادی اوین اما روزی سه‎بار جیرهٴ تازیانه داشت.و آن‎قدر بر کف پاهایش می‎کوبیدند که همواره روی پاهای چاک خورده و باند پیچی شده راه می‎رفت. هدف اما، درهم شکستن شخصیت آشتی‎ناپذیر به‎آذین و جلب همکاری او بود.
همسر فرهیخته و رنج‎کشیده‎اش در نامه‎ای به زنده یاد آیت‎الله منتظری شکوه سر داده بود که:
”پسرم را گرو گرفته‎اند تا از او علیه پدرش استفاده کنند.“ 
زندان توحید است و بازجویی‎های هرروزه و فشار و زجر و شکنجه و تنهایی. باید ”اعتراف“ کند که با یک شخصیت واهی روسی(شباشین) که هرگز وجود نداشته همکاری داشته است! نیز باید برای رد مارکسیسم- لنینیسم و حزب تودهٴ ایران ردیه بنویسد. باید خود و دیگر زندانیان را بشکند. و او برای آن که کهولت سن و شمشیر شکنجه‎ها زبانش را باز نکنند، به مرگ خود می‎اندیشد: به مرگی رهاننده و قهرمانانه. هم از این رو، کم می‎خورد تا سست شود و از پای درافتد:
”برایم این مرگ، رهایی بود و می‎خواستمش.“ یک بار پس از آنکه در سرمای زیر صفر گامه (درجهٴ) زمستان در حوض زندان توحید افتاده بود اندیشد:“این که کارم به ذات‎الریه بکشد، برایم وسوسه‎ای فریبنده بود. چه، شنیده بودم که این بیماری در پیران کشنده است. اما نه، قسمت نبود....“۴۰
بار دیگر وقتی می‎بیند شکنجه گرانش قرص‎ها و حتا تری‎نیترین او را به یغما برده‎اند، بازهم ”اندیشهٴ خواستنی مرگ“ به سراغش می‎آید و با آنکه تنها در سه ماه ”پانزده- بیست کیلو گرمی“ با ”تلاش شبانه‎روزی ”شکنجه‎گرانش وزن کم کرده است، اما گویی مرگ با او بیگانه شده است! ولی ”امید“ را نباید از دست داد. امروز دیگر از آن روزها نیست، شکنجه‎گرها خشمگین‎ترند. از بازجویش کاغذ و قلم می‎خواهد. و او از شادی در پوست خود نمی‎گنجد: ”حتمآ می‎خواهد اعتراف کند“! اما هدف به‎آذین نوشتن وصیت‎نامهٴ خویش است؛ چرا که گمان می‎کند این بار از مرگ نخواهد رست:
”نخستین ضربه‎ای که بر کف پایم فرود آمد، دردی انبوه در خطی باریک از پشتم نفوذ داد.“ با آنکه ” تنم روز به روز مانند شمع می‎گداخت، اینک به تعزیر[شکنجه] نیز خو می‎گرفتم... بهانه همیشه همان بود: ”تو جاسوس بوده‎ای، اقرار کن!“
سرانجام اما شمشیر شکنجه، این پیرمرد آشتی‎ناپذیر را چنان ایستا و شکست‎ناپذیر می‎کند که به مرگی قهرمانانه‎تر می‎اندیشد:
”خوشا مرگ گره‎گشا! مرگی به تیغ ستم، نه خودکشی...“
و آستانهٴ چنین مرگی، ”اعتراف“های دروغین مردی است که برای رهایی از زندان، خبر از کودتای حزبی داده بود:
”همه جا دشنام بود و تهدید بود و مشت و لگد...“
مرد با دروغ تاریخی‎اش، تخم خشونتی را پراکنده بود که پیامدهایش جز مرگ در زیر شکنجه نبود. برای آن که رفیق به‎آذین را به ”اعتراف“! وادارند، نخست پیکر درهم کوفتهٴ رفیق شهید مهدی کیهان را به او می‎نمایند. به‎آذین اما چیزی برای گفتن ندارد. پیرمرد را از میله‎ای می‎آویزند و با لگد و تازیانه به پایش می‎کوبند تا توازن خود را از دست بدهد و بیفتد و دارآویز شود. و یک بار به راستی چنین هم می‎شود که نجاتش می‎دهند. این بار بازجو برای شکستن پیرمرد به او می‎گوید:
”می‎دانی که من تا ۵۰۰ ضربه حکم تعزیر تو را از حاکم شرع گرفته‎ام؟“
و ۵۰۰ ضربه حتا برای جوانان نیرومند نیز جز مرگ و نابودی نیست چه رسد به پیرمردی که نزدیک به ۱۷ ماه در تنهایی سلول شمارهٴ ۱۷ بند یک زندان توحید گذرانده بود:
”از وزنم پانزده کیلو گرم کاسته شده بود و با پنی‎سیلین و ویتامین؛ و سه بار تزریق سرم، سر پا نگهداشته می‎شدم.“
سرانجام وقتی به‎آذین از نوشتن کتابی در رد مارکسیسم- لنینیسم سر باز می‎زند و بازجویش او را تهدید به مرگ می‎کند، او پاسخ می‎دهد: کاش لطف می‎کردید و حکم را هم- اینک به اجرا می‎گذاشتید!
در سال ۱۳۶۹ وقتی به‎آذین به خانه باز می‎گردد: ”همواره از عوارض دوران بازداشت و شکنجه‎های سخت، رنج می‎برد.“۴۱ بااین‎همه او این بار کوشید زنده بماند و راه رفته را از نو بپیماید:
”با برداشتی که از روند سیاست و وظیفهٴ روز دارم، خود را ناگزیر می‎بینم که پرچم به خاک افتادهٴ جنبش دموکراتیک توده‎ها را به قدر توان خویش از زمین برگیرم و یاران اجتماعی را به گرد آن فراخوانم.“۴۲

استورهٴ بی‎پایان
کمتر از هزار سال پیش، وقتی ابوالفضل بیهقی دبیر، استاد ارجمند خود بونصر مشکان را از دست داده بود در سوک او نوشت که می‎خواهم
”قلم را لختی بر وی بگریانم“؛ و مگر نه اینکه این نوشته- سرتاپا- گریهٴ قلم روزگار بر استوره‎ای است که آشتی می‎کرد اما سازشکار نبود؟ کوتاه می‎آمد اما به زانو در نمی‎نشست؟ آرام می‎گرفت اما فریاد خود را نمی‎خورد. آزاد نبود اما آزاده بود. و استدلال می‎کرد اما سفسته (سفسطه) را برنمی‎تافت؟
به‎آذین در ده سال و اندی از بازماندهٴ زندگی‎اش، ۱۶ آفرینهٴ ادبی و پژوهشی از خود به یادگار گذاشت.
و این درحالی بود که او از سالخوردگی و بیماری قلب و رنجوری همواره رنج می‎برد. اگر هشت سال آزگار از زندگی‎اش را شکنجه ندیده و آزاد زیسته بود آیا نمی‎توانست دستِ‎کم آن رمان رشک‎برانگیز خود، خانوادهٴ امین‎زادگان را به فرجام آورد؟ او در وصیت‎نامه‎اش نوشته بود که:
”من آدمی را دوست داشته‎ام و آزاد خواسته‎ام؛ از هر نژاد و ملت و زبانی که بوده باشد.“
و چقدر ساده بوده‎اند این پیشینیان ما که گویی نمی‎دانسته‎اند در روزگار ستم‎پرور سرمایه، عشق به انسان خود جرمی است بزرگ!
به‎آذین وصیت کرده بود که خاک‎سپاری‎اش بسیار ساده برگزار شود: نه مسجدی نه ترحیمی و نه چیزی دیگر. و چنین نیز هم شد. اما مردم که بیش و کم از مرگ او آگاه شده بودند، گرد تابوت او را گرفتند و فریاد برآوردند:
”درود بر به‎آذین! درود بر به‎آذین!“
و همان جا در گورستان رفیق جعفر کوش‎آبادی سروده بود:
خبر آمد به‎آذین رفت/ به‎جز معدودی از یاران/ نه دست ای دریغا روی دستی خورد/ نه دندانی لب افسوس را خایید!/ که پیشانی نوشت دیگراندیشان، در این ماتم سرا/ این بوده و این است.
رفیق به‎آذین اما در سراسر زندگی پر نشست و فراز خود یک توده‎ای فداکار و از جان‎گذشته ماند و هرگز به حزب خود پشت نکرد. او در سال ۱۳۹۰ در پاسخ به خبرنگار روزنامهٴ چپ‎ستیز شرق که پرسیده بود: اگر فرصت زندگی دوباره را بازیابد آیا بازهم همین راه را خواهد پیمود گفته بود:
”دوست ارجمند! بر من ببخش و سراب زندگی دوباره را به رخم نکشید... من جز آنچه بودم نمی‎توانم بود.“۴۳

نام و یادش گرامی باد.

پی‎نوشت
۱- از شعر ناگزیر، فروردین ۱۳۴۱.
۲- شعار جمهوری اسلامی: پس از انقلاب بهمن ۵۷ و دو ”انقلاب“! تسخیر سفارت آمریکا و برکناری بنی‎صدر، تارومار حزب تودهٴ ایران و دگراندیشان چپ، انقلاب چهارم آقایان بود!
۳- رفیق به‎آذین دانش آموختهٴ دانشکدهٴ مهندسی دریایی برست و دانشکدهٴ مهندسی ساختمان دریایی پاریس بود.(نشریه گیلان، ۱۳۸۰).
۴تا ۷- نشریه گیلان، ۱۷ فروردین ۱۳۸۰.
۸- خانوادهٴ هفت نفره: سه دختر و دو پسر که یکی از آن‎ها، دکتر زرتشت اعتمادزاده، در بامداد آدینهٴ ۱۰ دی ۱۳۷۸ در حومهٴ شهر ایل فرانسه درگذشت.
۹- از سایت به‎آذین، به کوشش شهلا اعتمادزاده، تورنتوی کانادا.
۱۰- شعرها برگرفته از سایت به‎آذین.
۱۱- پنج سال پایانی زندان، وگرنه به‎آذین هشت سال آزگار مهمان این برادران بود.
۱۲- نشریه گیلان
۱۳- همان جا.
۱۴- چیستا، شمارهٴ یک، مهر ۱۳۸۲.
۱۵- مسایلی از فرهنگ، هنر و زبان، نشر مروارید، چاپ نخست۱۳۵۹، ص. ۲۷۴.
۱۶تا ۲۲- میهمان این آقایان، محمود اعتمادزاده، نشر نیل.
۲۳- سایت ویکی پدیا.
۲۴- از سایت محمدتقی برومند،(ب. کیوان).
۲۵تا ۲۷- همان جا.
۲۸- نشریه گیلان.
۲۹- شورای نویسندگان در پائیز ۱۳۵۸ پی‎ریزی شد.
۳۰- به‎آذین، مراسم پایانی شب‎های شعر گوته، سایت به‎آذین.
۳۱- برگزار شده در محل انجمن فرهنگی ایران و آلمان (انستیتو گوته).
۳۲- تاریخ بازداشت: سوم آذر ۱۳۵۶.
۳۳- به‎آذین دربارهٴ انگیزهٴ بازداشت خود گفت: ”در بازجویی‎ها، تکیه بیشتر بر متن سخنرانی‎ام بود، نه روی مدارکی که می‎توانست بهانه انتصاب من به جریان سیاسی معین باشد.“ (سایت به‎آذین).
۳۴- سایت به‎آذین.
۳۵- کتاب از خواب تا بیداری، دکتر زرتشت اعتمادزاده، چاپ‎های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، نشر نیل.
۳۶تا ۳۹- میهمان این آقایان، فصل۱۳.
۴۰- از هر دری، جلد دوم.
۴۱- سایت ویکی‎پدیا.
۴۲- از هر دری، جلد دو، ص. ۴۲.
۴۳- روزنامه شرق،۱۱آبان ۱۳۸۲.
[*]- این رویداد اما یادآور زمانی است که به آذین و شهید انوشیروان ابراهیمی پس از انقلاب هم سلول بودند و وی هرگز به رفیق ابراهیمی اجازه نمی داد، رخت ها و ظرفهایش را بشوید و خود با یک دست دشوارترین کارها را انجام می داد.

به نقل از «نامه مردم» شماره ۹۷۰، ۱۷ فروردین ماه ۱۳۹۴

 

 

یادواره صدمین سالگرد زایش رفیق محمود اعتمادزاده (به‎آذین)

بخش اول