یاد آوری : از زمان نفوذ اندیشه های مارکسیستی به جوامع پیرامونی ، یکی از
تلاش های متفکران مارکسیست ، ایجاد نظریه انقلابی خاص کشور ، منطقه و محل
زیست خود در دل نظریه عام تحول انقلابی جامعه بوده است . حسن حمدان معروف
به مهدی عامل یکی از این متفکران بود که به سهم خود برای انطیاق نظریه عام
ماتریالیسم تاریخی بر بستر تحولات وشرایط ویزه جهان عرب تلاش کرد .
متاسفانه در زبان فارسی شناخت زیادی از او وجود ندارد . از این رو در
راستای معرفی متفکران مارکسیست نوشتار زیر که برگردانی از نوشتارویجی
پراشاد در باره مهدی عامل است تقدیم خواننده ها می گردد.
هاتف
مهدی عامل
«گرامشی عرب»
ویجی پراشاد – برگردان : هاتف رحمانی
کشتن
حسن حمدان معروف به مهدی عامل ، نظریه پرداز برجسته مارکسیست که برای ایجاد
مفهوم های مارکسیستی که بتواند به واقعیت عربی وفادار بماند تلاش می کرد،
بخشی از مبارزه دائمی بین بنیادگرایی مذهبی و اصول نظری (دکترین) کمونیستی
است .
حسن حمدان در 18 ماه می 1987 (28 اردیبهشت 1366) منزل خود در بیروت غربی
(لبنان) را ترک کرد .او استاد دانشگاه لبنان و عضو کمیته مرکزی حزب کمونیست
لبنان بود . حمدان به راست چرخید و با پیغام آوری رو در رو شد . در خیابان
الجزایر ، نه خیلی دور از خانه او ، دو مرد به او نزدیک شدند . نام اورا
صدا کردند.او به سمت صدا برگشت . آن ها به او شلیک کردند. او زخمی شد ،توسط
رهگذری به بیمارستان دانشگاه امریکایی بیروت منتقل شد و در آن جا درگذشت .
او هنگام مرگ 51 ساله بود .
لبنان آن زمان در دل رویداد های جنگ داخلی بود که از 1975تا1990 (1354-
1369) ادامه یافت . مرحله های مختلف جنگ بخش های مختلف جامعه لبنان و
میلیشیا های آن را – که اغلب بعنوان نایبان قدرت های خارجی عمل می کردند –
علیه یک دیگر وارد حفره جنگ ساخت .
فلسطینی ها وچپ ها برای مبارزه با راست مسیحی متحد شدند ، مبارزه ای که با
دخالت نظامی سوریه واسرائیل به داخل جنگی مرگبار برای سرکوب کردن پایگاه
های فلسطینی در لبنان شعله ورشد . زمانی که فلسطینی ها در سال 1982 (
1361)به تونس رانده شدند ، جنگ به حمله علیه چپ تغییر ماهیت داد .
شبه نظامی های مسلمان جنگی را علیه کمونیست ها که دژ های قدرتمندی در سراسر
لبنان داشتند آغاز کردند . در 1984 ( 1363) شبه نظامی ها 52 کمونیست را
اسیر کردند ، ان ها را وادار به توبه نمودند ، و همه آن ها را بر اساس
اعلام حزب کمونیست به قتل رساندند ، و جسد هایشان را به داخل مدیترانه
پرتاب کردند .
در 17 فوریه 1987 ( 28 بهمن 1366) حسین مروه به رختخواب افتاد . مروه نیز
روشنفکر حزب کمونیست لبنان ، از ناحیه پا زخمی شده بود . او سردبیر روزنامه
ال طریق ارگان حزب کمونیست لبنان و نویسنده رشته ای از کتاب هایی بود که
نشان می داد فرهنگ عربی صرفا در باره مذهب و احساسات نیست . بلکه ریشه های
ژرفی در علم واستدلال دارد .این فرهنگ ماتریالیستی به نظر می رسد – شاهد آن
در متفکران قرن دهم مانند فارابی و ابن سینا – از سوی دانشمندان اسلامی
نادیده گرفته شده بود . چند نفر وارد منزل مروه شدند و با شلیک گلوله اورا
کشتند. او هنگام مرگ 78 ساله بود .
حمله به مروه در متن مبارزه بین حزب کمونیست لبنان و میلیشیای اسلامی صورت
گرفت . به گفته جمیل نحمی رئیس کل امنیت عمومی لبنان ،" مبارزه بین بنیاد
گراهای مذهبی و اصول نظری ( دکترین) کمونیست " ، ایدئولوژی های آشتی
ناپذیری که ابتدا در جنوب لبنان شعله ور شد بود بود . طبق اعلام حزب
کمونیست لبنان ، در اولین ده روز جنگ ، بیش از 40 عضو حزب کمونیست لبنان
کشته و 17 عضو ربوده شدند . شیخی در نباتیه جنوب لبنان فتوایی منتشر کرد که
اعلام می کرد :" نباید اجازه داد هیچ کمونیستی در لبنان باقی بماند." ان
فتوا حکم اعدام بود . روستاهای قدیمی کمونیست ها مورد حمله قرار گرفت .
ادهم ال سید ، دبیر کل کنونی سازمان جوان حزب کمونیست لبنان ، شهرک هایی
مانند سریفا ، کفررمان و هولا را " شهرک های شهید" می نامد ، که زمانی "
سنگر حزب " بودند . عضو های حزب کشته شدند یا گریختند ، یا سیاست را رها
کردند .
کشتن حسن حمدان هم بخشی از این ستیزه است ، اگر چه نمی توان هیچ چیزقطعی در
باره خود کشی او گفت .افسران ارشد پلیس در فقدان اطلاعات بو کشیدند – و"
سرانجام" –یک چیز گفتند" این جا لبنان است ". همان طور که در مورد کشتن
مروه ، نظریه ها فراوان اند اما هیچ چیز عینی وجود ندارد . گزارش های پلیس
موجود نیست .
ا
فراد اندکی حسن حمدان را بنام خود او می شناسند . او اکنون به عنوان مهدی
عامل – در جهان عرب یکی از شناخته ترین ها – محل مراجعه و محبوب نظریه
پردازهای مارکسیست نسل خود معروف است . حمدان زیاد نوشت و پشت سر خود رشته
ای از کتاب های مهم در موضوع های مختلف از نظریه انقلابی تا شعرباقی گذاشت
. رادا پسر او در آیارتمانش به من گفت که خانواده ومرکز فرهنگی مهدی عامل
به شنیدن از کسانی که اثار اورا الهام بخش می یابند ادامه می دهند. همین
اواخر ، زمان قیام تونس ، دانشجوها تصویر دیواری اورا بر دیوارهای اردوگاه
هایشان نقاشی کردند . تصویر او از روبه رو با یک تیزی نیک خواهانه به ان ها
نگاه می کرد . کتاب های او – همه به عربی – به صورت چاپی باقی است و
استفاده دقیق از آثار او از سوی روشنفکر های عرب ادامه دارد . از زمان مرگ
او 26 سال می گذرد ، و با این حال به نظر می رسد اندکی از اثار او از بین
رفته است .
در گوشه ای از اطاق مطالعه در آپارتمان حمدان میز تحریر او قرار دارد . میز
اکنون تصویری از او را حمل می کند. این جایی است که او می نشست و در هنگام
شب زمانی که خانواده در خواب بودند کار می کرد . آن چه مهدی عامل پیش برد
یک مسئله ساده بود : مفاهیم مارکسیستی را چگونه عمل آوریم که به واقعیت
عربی وفادار باشد ؟ این پرسشی است که متفکران سراسر جهان سوم را از زمان رو
در رویی با مارکسیسم آزار داده است . سه مقاله تفسیری خوزه کارلوس
ماریاتگویی مارکسیست پرویی در واقعیت پرویی ( 1928) (1307) برای درک تاریخ
و مبارزه مردم بومی آند همراه با سلطه
فاتحان اسپانیایی و ایجادسامانه جدید زمین داری و کارتلاش کرد . وظیفه های
ما و وظیفه کشورهای خارجی سلامه موسا سوسیالیست مصری(1930) برای تدارک یک
روایت از جامعه مصر با استفاده از مفهوم های سوسیالیستی تلاش کرد .
تاریخ کارالا وگزارش
ای . ام .اس نومبودیریپدا
Elamkulam Manakkal Sankaran Namboodiripad
در باره لایجه زمین داری1938 بخشی از این تلاش هستند.
مهدی عامل در یکی از مقاله های اولیه بنام " استعمارو عقب افتادگی " منتشر
شده در ال طریق (1968) (1347) نوشت " اگر به صورت واقعی می خواهیم روشنی
حقیقت اندیشه مارکسیستی خود مان را ببینیم و قادر به دیدن واقعیت از چشم
اندازی علمی شویم ، نباید با خود اندیشه مارکسیستی و کاربست آن بر واقعیت
خود آغاز کنیم ، بلکه ترجیحا باید از واقعیت خودمان بعنوان جنبش پایه ای
شروع کنیم ." اگر کسی با رشد تاریخی جامعه و منابع فرهنگی خود آن جامعه
آغاز کند ، " تنها پس از آن اندیشه ما به صورت واقعی مارکسیستی می شود " (
ترجمه به انگلیسی از میشام قصان توهمه) . مارکسیسم نمی تواند هر لباسی را
بپذیرد . واقعیت عقب افتادگی استعماری باید کشف شود و مارکسیسم با دقت این
را به حساب می آورد .
مهدی عامل نوشت عرب ها از بر چسب "عقب ماندگی" رنج می برند. انگار که به
چیزی غیر از شکست قادر نبودند. اما تباهی عرب ها ناشی از فرهنگ آن ها نیست
بلکه به خاطر چیزی است که بر آن ها رخ داده است . حاکمیت یک صد ساله
استعمار توانست ساختار سیاست ها ، اقتصاد ها ونیز جامعه را دگرگون نماید .
بر جستگان عرب قدیم باید طرد شوند یا در جهان جدیدی که آن ها صرفا نماینده
نیروهایی هستند که درجای دیگری زندگی می کنند تحلیل روند . نخبه های جدید
که ظهورکرده اند نیروهای خارجی ونه مردم خود را نمایندگی می کنند . زمانی
که پاریس عطسه می کرد ان ها سرما می خوردند . سفیر ایالات متحده از مقام
های انتخاب شده مهمتر شد .( یک شوخی قدیمی که برای این موارد به کار می رفت
: " چرا در امریکا انقلابی وجود ندارد ؟ چون در آن جا هیچ سفارت امریکایی
وجود ندارد ") . مهدی یاد آور می شد تجربه عقب ماندگی تقصیر عرب ها نیست
بلکه ناشی از شیوه ای بود که در آن زندگی آن ها شکل گرفته بود . او استدلال
می کرد که مارکسیسم باید این فکر را جدی بگیرد .
در این زمان دانشمند پاکستانی حمزه علوی نظریه شیوه تولید استعماری خود را
مطرح کرده است ، در هندوستان در باره شیوه های تولید بحث وجود داشت ، و
سمیر امین مارکسیست مصری در همین زمینه آثاری خلق کرده است . مهدی عامل
مانند آن ها ، عقب ماندگی را نه بر حسب فرهنگی ، بلکه بر حسب شیوه ای که
نظم جهانی بر آن ساخته شده بود می دید – با جنوب تامین کننده مواد اولیه
وبازار ، در حالی که شمال باید کالای تمام شده تولید کند و بخش اعظم ثروت
اجتماعی را به دست اورد . احساس عقب ماندگی واکنشی به این نظم بود . توده
های سیاسی در جنوب نیز به این تابعیت اقتصادی وابسته بودند . تمام این
متفکران – با موفقیت های بیشتر یا کمتر- برای تولید نظریه چگونگی این وضعیت
تلاش کردند .
بلوط سرخ
حسن حمدان متولد 1936(1315) 20سال بعد لبنان را به مقصد لیون فرانسه برای
تحصیل فلسفه ترک کرد ، در زمانی که گشایش ترقی خواهانه در کشور او بسته شده
بود . ناسیونالیسم عربی و کمونیسم گام زدن در لبنان را آغاز کرده بودند
.قیام مسلحانه ای تحت هدایت این دو نیرو از سوی نخبه های لبنانی ، همراه با
مساعدت دخالت نظامی ایالات متحده درهم شکسته شده بود . در فرانسه ، حمدان
به یک گروه زیر زمینی کمونیست های عرب پیوست . جنگ الجزایر در اوج بود ،
وشارل دو گل نمی توانست به هیچ اختلافی در داخل کشور اجازه دهد . به همین
مناسبت بود که حمدان در سال 1963 (1342) فرانسه را به مقصد الجزیره ترک کرد
، که در انجا او وهمسرش اولین برون کمک به ساختن کشور تازه مستقل شده
الجزایر راآغاز کردند . اولین برون فرانسه درس می داد ، در حالی که حمدان
در کلاس های شبانگاهی فرانس فانون تازه در گذشته در شهر استانی قسطنطنیه
تدریس می کرد . اولین نوشتار منتشر شده حمدان در باره فانون برای (مجله)
بررسی انقلاب افریقایی بود .
اضطراب سیاسی لبنان حمدان را به خانه کشاند. حزب کمونیست لبنان دومین کنگره
خود را در 1968(1347) بر گزار کرد آن چنان که ادهم ال سید رهبر جوانان یاد
آور می شود " ما مفاهیم خود ، نظریه خودمان را در اول صف قرار دادیم " .
حزب کمونیست خود را از رویکرد شوروی به مسئله فلسطین دور کرد ، خود را
کاملا پشت مقاومت در برابر اسرائیل و ایجاد جنبش ملی عربی قرار داد . پی
آمد این کنگره ، کمال جمبلاط وزیرکشور از حزب سوسیالیست ترقی خواه به حزب
کمونیست لبنان جواز رسمی داد . بین سال های 1970و 1975 ( 1349-1354) چون چپ
از سرکوب بیرون آمد ، فعالیت های سندیکایی افزایش یافت – سالی 35 اعتصاب رخ
داد . سطح بالایی از رزمندگی در طی اعتصاب کارگران مواد غذایی گاندور در
سال 1972 ( 1351)با جنبش نو سازی شده دانشجویان همراه شد . در سال 1974 (
1353) ، پنجاه هزار نفر علیه خصوصی سازی آموزش وپرورش تظاهرات کردند .
الیاس هابر رهبر کارکشته کارگری حزب کمونیست لبنان گفت که هرگز در زندگی
خود شاهد چنین رخ دادی نبوده است .
در مزرعه های کاشت تنیاکوی جنوب لبنان کشاورزها اعتصاب کردند ، همراه با
اتحادیه کشاورزان توتون کار جنوب لبنان برای رهایی ازدست افراد برجسته
قدیمی تلاش کردند . حمدان نام مستعار مهدی عامل را– برگرفته از کوه های
جنوبی لبنان جبل عامل ، یکی از مراکز جمعیت شیعه کشور - انتخاب کرد. این
هم زمان با بدبختی اقتصادی بود . تنباکو محصولی نا مساعد است . به کار
شدیدی برای رشد نیازمند است و بدترین چیز برای اهل دود. اما تنباکو زندگی
را تامین می کند و روستایی های منطقه مجبور بودند خرجی خود را به محصول
بدهند و این محصول نقد را بکارند . پول نقدی که نصیب آن ها می شد کمترین
بود چون به نظر می رسید انحصار دولتی همیشه نتیجه بهتری از معامله فرا چنگ
می آورد . چون مبارزه پدیدار شد و در کنار جنبش کمونیستی ، مهدی عامل به
تمام پایگاه های کشاورزهای تنباکو مسافرت کرد ، ودر باره مارکسیسم و ارتباط
آن با مسائل معاصر لبنان سخنرانی کرد . اولین برون به خاطر می آورد که او
در خانه ها و مسجد ها سخنرانی می کرد ، و شنونده ها با "سکوت مذهبی" به
سخنان او گوش می کردند . او توضیح می داد که عقب ماندگی چگونه عمل می کند ،
و هدف های دست راستی های لبنان ( فالانژ ها) را بعنوان نماینده نیروهای
خارجی شرح می داد .سال ها بعد ، اولین برون دریافت که او بعنوان " مردی با
نان سبز" معروف بود و در بین کشاورزهاجایگاهی افسانه ای یافته بود .
اولین برون یکی از موضوع های عمده آثار مهدی عامل را "مارکسیست کسی است که
می تواند برای مسائل زندگی روزانه پاسخ آماده کند ." می داند . در زمان
اشغال بیروت در سال 1982 (1361)از سوی اسرائیل ، مهدی عامل خود را با همان
انرژی زیادی که برای کمک به ایجاد مقاومت مسلحانه داشت به سمت سازمان دادن
به توزیع آب انداخت .هیچ یک از این موضوع ها اولویت نداشت . شخص نمی تواند
شرایط عقب ماندگی را در صورتی که ناخوشی روزانه مردم را نادیده بگیرد
دگرگون کند.
زمانی که درختی می افتد
مهدی عامل در سال 1987( 1366) ، دوسال پیش از آن که تجربه شوروی سقوط را
آغاز کند کشته شد . پیش از این حزب کمونیست لبنان عقب نشینی عمده ای را
تحمل کرده بود . ورود به جنگ داخلی در لبنان به معنی آن بود که حزب ناگزیر
از تسلیم به لفاظی های فرقه گرایانه ، جنگ بین مسیحی ها و مسلمان هاست . دو
رهبر جوانان حزب کمونیست لبنان ، ادهم ال سید و جانا نخال می گویند همان
گونه که مهدی عامل در کتاب های هشدار آمیز خود در باره فرقه گرایی و جنگ
داخلی لبنان هشدار داد مک نزدن به آن منطق غیر ممکن بود. حفظ حزب در زمینه
جدید دشوار بود . حزب دست وپا زدن را آغاز کرد .
چپ در جهان عرب در طی دو دهه گذشته رنج کشنده ای را متحمل شده است . حزب
های کمونیست عموما توسط رژیم های ناسیونالیست عربی نابود شدند . عرصه رشد
به نظر محدود شده می آمد . فعالیت سندیکایی هم به آسانی پیش نبود ، با جابه
جایی شرکت ها که ارتباط با سنت های قدیمی اتحادیه را می شکست و ورود
کارگران مهاجر با روادید های محدود شده فعالیت اتحادیه ای را عملا غیر ممکن
می ساخت . بر خاستن سیاست های مذهبی و قدرت گرفتن فرقه گرایی، جهان به شدت
عقلانی مارکسیسم را برای زندگی هر روزه بیگانه ساخت .
با وجود سیاست های لرزان جنبش هایی در دهه های 1990و 2000ظهور کردند – جنبش
های سیاسی جدید در اطراف همبستگی با فلسطین ، تلاش های شجاعانه اتحادیه های
کارگری در معدن های تونس و کارخانه های مصر ، وجنبش های جدید اجتماعی حول
حقوق زنان و حقوق کارگران مهاجر. سلسله این تلاش ها مستقیما به قیام 2011(
1390) ، بهار عربی منجر شد . مثلا حزب عیش و حریت ( نان وآزادی) در پشت سر
به سنت سوسیالیستی و در پیش رو به نوع جدیدی از سیاست ها برای مصردر برابر
سلطه دولت نظامی و اسلام سیاسی می نگرد .
اما همه چیز درخشان نیست . در تونس ، به نظر می رسید چپ در بهترین موقعیت
برای این ادعا قرار دارد که آینده کشور وابسته به جنبش دموکراتیک وطنی است
. به موازات رشد جنبش ، یکی از رهبر های آن ، چورکی بلید در خارج از خانه
خود در 6 فوریه 2013 ( 17 بهمن 1392) ترور شد. او 48 ساله بود . بلید
مانند مهدی عامل شعر می نوشت . یکی از شعر های او در باره ترور حسین مروه
بود . چرخ می چرخد ، وبرخی اوقات خود را تکرار می کند.
مطلب
را به بالاترین بفرستید:
مطلب را به آزادگی بفرستید:
بازگشت به صفحه نخست
